Covid-19 pandemisinden yavaş yavaş sıyrılıp virüs öncesi hayatımıza dönüyoruz. Hal bu türlü olunca geçtiğimiz günlerde Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) açıkladığı birtakım datalar daha da ilginçleşiyor.
DSÖ’nün yeni varsayımlarına nazaran, 1 Ocak 2020 ile 31 Aralık 2021 ortasında pandemi dünya çapında yaklaşık 15 milyon vefata yol açtı. DSÖ bu sayısı ‘aşırı ölüm’ olarak tanımlıyor. Çok vefat datalarına yalnızca koronavirüs ile enfekte olup hayatını kaybedenler dahil değil; pandemi sebebiyle meydana gelen sıhhat krizlerinin, hastane doluluklarının ve teşhisi geciken hastalıkların da bu sayıya tesir ettiğinin altı çiziliyor. Yani koronavirüs dünya çapındaki vefat sayısını direkt olduğu üzere dolaylı yoldan da etkileyerek artmasına neden oldu.
Şu anda DSÖ’ye bildirilen resmi global vefat oranı 6.249.700.
DSÖ Genel Yöneticisi Tedros Adhanom Ghebreyesus, “Bu iç karartıcı bilgiler sadece pandeminin tesirine dikkat çekmiyor. Tıpkı vakitte tüm ülkelerin krizler sırasında temel hizmetlerini sürdürebilecek daha sağlam sıhhat sistemlerine yatırım yapma gereksinimine da işaret ediyor” diyor.
ÖLÜMLERİN BÜYÜK KISMI ORTA GELİRLİ ÜLKELERDE
DSÖ hem Covid testinin hem de vefat kayıtlarının sistemsiz olduğu orta gelirli ülkelerin, pandeminin birinci iki yılında çok ölümlerin yüzde 81’ini oluşturduğunu, yüksek gelirli ülkelerde bu oranın yalnızca yüzde 15 olduğunu söyledi.
Pandeminin birinci iki yılında yaşanan çok ölümlerin yüzde 84 üzere büyük bir kısmı Güneydoğu Asya, Avrupa ve ABD’de ağırlaştığı, hatta çok ölümlerin yüzde 68’inin global olarak ikisi ABD, Hindistan ve Rusya da dahil olmak üzere yalnızca 10 ülkede gerçekleştiği bildirildi.
Aşırı vefat oranı, direkt (hastalık nedeniyle) yahut dolaylı olarak (pandeminin sıhhat sistemleri ve toplum üzerindeki tesiri nedeniyle) Covid-19 ile bağlı vefatları içeriyor. Daha ayrıntılı anlatmak gerekirse; çok mevt olarak tanımlanan kavram, Covid-19 ile enfekte olup hayatını kaybedenlerin yanı sıra, akut acil durumlar, kronik hastalıklar ve pandeminin gerilimiyle şiddetlenen depresyon, anksiyete yahut bağımlılık üzere davranışsal sıhhat problemleri nedeniyle tedavi göremedikleri için ölen insanları kapsıyor.
ABD’de direkt koronavirüs kaynaklı vefat sayısı 1 milyona yaklaşıyor. Bu sayı, pandemik dalgalanmalar sırasında sıhhat sistemlerine çok yük bindiğinde tedavi görmedikleri için ölmüş olabilecek şahısları içermiyor, yalnızca direkt hastalık sebepli vefat edenleri yansıtıyor.
Virginia Commonwealth Üniversitesi Tıp Fakültesi Toplum ve Sıhhat Merkezi’nin fahri yöneticisi ve kıdemli danışmanı Steven H. Woolf, “Yüksek gelirli ülkeler ortasında ABD, mevt oranı açısından en berbatına sahip. Pandemiyi ele alma formumuz nedeniyle orantısız derecede yüksek çok vefat yaşadık” diyor.
ÖLÜM ORANI ERKEKLERDE DAHA FAZLA
DSÖ’nün 24 aylık periyoda ilişkin mevt oranı iddiaları, yaş ve cinsiyete nazaran dağılımı da içeriyor. Sridhar, “Küresel mevt oranının erkeklerde bayanlardan daha yüksek olduğunu bulduk. Oranlar yüzde 57’ye yüzde 43 olarak bölündü” diyor.
Ölümlerin yaşlılarda daha fazla yaşandığı da raporda yer alıyor. Covid-19 pandemisi sırasındaki çok ölümlerin yüzde 82’sinin 60 yaş ve üstünde gerçekleştiği varsayım ediliyor.
Fazla vefatlar, daha evvelki yıllara ilişkin datalara dayanarak, meydana gelen vefat sayısı ile pandeminin yokluğunda beklenen sayı ortasındaki fark olarak hesaplanıyor.
‘BULAŞTIĞINI DAHİ BİLMEDEN VİRÜSTEN ÖLEN BEŞERLER OLABİLİR’
Washington Üniversitesi’nde istatistik profesörü olan Jon Wakefield, “Ölüm oranlarında bildirilen fazlalığın, bilinen Covid-19 ölümlerinin 2,75 katı olması şaşırtıcı” diyor ve ekliyor:
“Resmi olarak bildirilen Covid-19 vefatları ile DSÖ’nün çok vefat kestirimi ortasındaki uçuruma çeşitli faktörler katkıda bulunuyor. Koronavirüs testinin yaygın olarak bulunmadığı yerlerde, beşerler bulaştığını dahi bilmeden virüsten ölmüş olabilir. Öte yandan kimi ülkeler vefatları yakından takip etmiyor. DSÖ’ye Covid-19 vefatları hakkında rastgele bilgi sağlamayan ülkeler bulunuyor.”
KISITLAMALARI REDDEDEN İSVEÇ EN DÜŞÜK VEFAT ORANINA SAHİP
DSÖ’nün yeni sayılarında dikkat çeken diğer bir ayrıntı ise İsveç oldu. İsveç’in Covid-19 pandemisi sırasındaki mevt oranı, ülkenin katı karantina kuralları uygulamayı reddetmesine karşın Avrupa’nın en düşükleri ortasında yer alıyor. Pandeminin birinci kademelerinde mecburî bir kapanmaya direnmekle eleştirilen ülkede kişi başına düşen vefat sayısı Avrupa’nın birçoklarından daha az.
2020 ve 2021’de ülke, 100.000’de ortalama 56 çok vefat oranına sahipti. Bu oran İngiltere’de 109, İspanya’da 111, Almanya’da 116 ve İtalya’da 133’e oldu.
İsveç’teki mevt oranlarının düşük olmasının bir sebebinin de düşük obezite sayıları olduğu düşünülüyor. Önemli koronavirüs seyri için kıymetli bir risk faktörü olan obezite, İsveç’te az rastlanan bir sıhhat sorunu. Âlâ kaynaklara sahip bir sıhhat sistemi olan İsveç’te, düşük obezite oranları da Covid-19 kaynaklı yaşanan ölümlerin birçok ülkeye nazaran az olmasında değerli bir rol oynadı.
Edinburgh Üniversitesi global halk sıhhati lideri Devi Sridhar, “İsveç’ten alınacak ders, nüfusunuzun sıhhatine yatırım yapmak ve daha az eşitsizliğe sahip olmaktır” diyor.
Grafik: Harun Elibol
SIKI KURALLARI REDDEDEN İNGİLTERE DE DÜŞÜK VEFATA SAHİP
İngiltere’nin de yeni datalara nazaran, İspanya, Almanya ve İtalya’dan daha düşük bir ‘aşırı ölüm’ oranına sahip olduğu görülüyor. Bu da epeyce enteresan bir ayrıntı zira İngiltere bilhassa pandeminin başlarında sıkı tedbirleri reddetmiş, ‘sürü bağışıklığı’ oluşturmaya çalışmıştı.
Uzmanlar bu sonuçların, uygulanan sıkı karantinaların tek başına Covid-19 ile uğraşta başarıyı belirlemediğini gösterdiğini söylüyor.
AŞILAMA PERFORMANSI BURADA DEVREYE GİRİYOR
Devi Sridhar, “İngiltere’nin pandemi karşısındaki birinci yansısı ‘zayıf’ olsa da ülkenin aşılamada birçok yerden daha güzel performans göstermesi genel olarak daha düşük çok vefat oranına sahip olmasına katkıda bulundu” diye konuşuyor.
Southampton Üniversitesi’nden araştırma vazifelisi Dr. Michael Head de, “Pandemi sırasında İngiltere’de önlenebilir çok fazla vefat yaşandı. Bununla birlikte, güçlendirici dozlar da dahil olmak üzere aşıların erken kullanıma sunulması da birçok vefatın önüne geçti” diyor ve ekliyor:
“İngiltere pandemi sonunda muhtemelen çok vefat oranı üzere pandemik performansı ölçen çeşitli metriklerde orta sıralarda yer alacaktır.”
Avustralya, Yeni Zelanda ve Japonya da dahil olmak üzere birtakım ülkeler aslında 2020 ve 2021 yıllarında beklenenden daha az vefat olduğunu öne sürerek negatif çok vefat oranları bildirdi. Uzmanlar, resmi sayılarla çok vefatlar ortasındaki global eşitsizliğin sürpriz olmadığını, pandemiden evvel bile dünya çapında 10 vefattan yaklaşık altısının rapor edilmediğini söylüyor.
HİNDİSTAN’DA İDDİASI VEFAT 10 KAT DAHA FAZLA!
Pandemiden en çok etkilenen ülkelerin başında Hindistan’ın geldiğini biliyoruz. DSÖ, 2021 baharında Delta varyantı tarafından sözün tam manasıyla harap olan ülkenin, 4,7 milyon ile dünya çapındaki tüm ölümlerin neredeyse üçte birini yaşadığını açıkladı. Hindistan tarafından açıklanan resmi vefat sayısı ise 482 bin idi.
Yani DSÖ’ye nazaran, ülkede yaşanan mevt oranı resmi olarak bildirilenin 10 katı fazla.
Hindistan ise DSÖ’nün bu varsayımını reddetti. Sıhhat Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada, DSÖ tarafından kullanılan bilgi toplama sisteminin ‘istatistiksel olarak sağlam ve bilimsel olarak sorgulanabilir’ olduğu belirtildi.
Geçen yıl koronavirüsün Delta varyantının yıkıcı dalgası, hastanelerin dolması, yeni hasta alınamaması ve oksijen kıtlığı yaşanmasına sebep olarak Hindistan’ın zati sistemsiz olan sıhhat yapısını büsbütün bozmuştu.
Ülkede durum o denli bir hal almıştı ki, ölüler otoparklarda yakılmaya başlandı, Ganj Nehri’nde yüzen cesetler bulundu.
2020’YE İLİŞKİN SAYILAR PAYLAŞILDI: EVVELKİ İKİ YILA NAZARAN YÜZDE 11 ARTTI
Bu hafta Hindistan hükümeti, 2020 yılına ilişkin vefat datalarını yayınladı. Bilgiler, evvelki iki yıla kıyasla o yıl ölümlerde yüzde 11 artış gösteriyordu.
Toronto Üniversitesi’nden epidemiyolog Prabhat Jha, “Sonunda Dünya Sıhhat Örgütü sayılarına itiraz etmek yerine bulguları doğruladılar. Öteki ülkeler kaydedilen ve yaşanan vefatlar ortasında bir ölçü fark olacağını kabul ederken, Hindistan’dan gelen geri dönüşün kıymetli bir istisna olduğunu düşünüyorum” diyor.
DSÖ istişare kümesinin üyesi olan Ariel Karlinsky, örgütün Hindistan’dan datalarını süreç boyunca paylaşmasını istediğini lakin ülkenin bunu yapmadığını söylüyor.
RAKAMLAR MEMLEKETLER ARASI UZMANLAR İLE DERLENDİ
DSÖ sayıları, bilgilerin eksik olduğu toplamları varsayım etmek için ulusal ve lokal bilgilerin yanı sıra istatistiksel modellerin bir kombinasyonunu kullanarak aylardır bilgiler üzerinde çalışan milletlerarası uzmanlardan oluşan bir panel tarafından derlendi.
DSÖ’den Dr. Samira Asma, “Rakamlar bazen tartışmalı olsa da Covid-19 şimdiden değerli bir durumu aydınlattı. Amacımız her ülkenin sağlam nezaret ve bilgi bilgi sistemlerine sahip olması ve bu mümkün” diyor.
Uzmanlar, pandeminin bedelini, daha evvelki memleketler arası acil sıhhat durumlarıyla tam olarak karşılaştırmanın güç olduğunu söylüyor. Örneğin, İspanyol gribi için vefat varsayımları, global nüfusun o devirlerde çok daha az olmasına karşın 20 milyondan 100 milyona kadar büyük ölçüde değişiyor.
Ancak Covid-19’un vefat oranlarının başka bulaşıcı hastalıklardan çok daha yüksek olduğu aşikâr. Bilim insanları, her yıl 1,5 milyon insanın tüberküloz, 680.000 kişinin HIV sebebiyle hayatını kaybettiğini, geçtiğimiz yıl ise 627.000 kişinin sıtmadan öldüğünü söylüyor. Üstte da ayrıntılıca bahsettiğimiz üzere yalnızca iki yılda dolaylı ve direkt Covid-19 kaynaklı hayatını kaybedenlerin sayısı ise 15 milyona ulaşmış durumda. Bu da dünya genelindeki uzmanlar tarafından “Oldukça yüksek bir oran” olarak yorumlanıyor.
