Beyin hasarı denince aklımıza genelde hatırlama, konuşma, hareket kabiliyetlerinde görülen geri dönüşsüz eksilmeler ve gibisi fizikî ya da bilişsel kayıplar geliyor. Fakat çok az durumlarda beyin hasarları olumlu sonuçlara yol açıyor.
Beynin aşikâr bölgesinde yaşanan bir hasar, kişinin öteki bir hastalıktan kaynaklanan semptomlarının bir anda sihirli değnek değmişçesine uygunlaşmasını sağlayıp hekimlere yeni tedavi kapıları aralayabiliyor.
Yakın vakitte yapılan bir araştırma bunun en yeterli örneklerinden. Araştırmaya husus olan bireyler yıllarca sigara içmiş nikotin bağımlıları. Hepsinin ortak özelliği ise geçirdikleri felç gibisi beyin hasarına yol açan yaralanmalar sonucu bir anda sigara içme isteğini yitirmiş olmaları.
Bu bireylerin beyinlerinde yapılan taramalarda, beynin birbiriyle temaslı çeşitli noktalarında hasarlar tespit edildi. Uzmanlar bu bölgelerde yapılacak derinlemesine çalışmalarla her yıl dünya genelinde milyonlarca insanın hayatını olumsuz etkileyen bağımlılıkların tedavisinin ziyadesiyle kolaylaşacağına inanıyor.
Bilim mecmuası Nature Medicine’de pazartesi günü yayımlanan araştırma yakın vakitte popülerliği artan bir teoriden hareketle gerçekleştirildi. Şöyle ki günümüzde araştırmacılar bağımlılığın beynin tek bir kısmında değil birbirine hudut lifleriyle bağlı bir bölgecikler ağında yaşadığını düşünüyor.
Araştırmanın sonuçlarının sigara tiryakilerinde umutlandırıcı sonuçlar veren elektroşok üzere bağımlılık tedavilerinin muvaffakiyet oranını artırabileceği tabir ediliyor.
Araştırmanın yürütücülerinden Dr. Juho Joutsa, “Bağımlılık açısından en büyük problemlerden biri şu: Sorunun beynin neresinde yattığını bilmediğimiz için maksatlı bir tedavi uygulayamıyoruz” dedi. Finlandiya’da bulunan Turku Üniversitesi’nde nöroloji uzmanı olarak misyon yapan Dr. Joutsa, “Bu çalışmanın akabinde kelam konusu bölgeler ve ağlar hakkında kapsamlı bir fikir sahibi olmayı ümit ediyoruz” diye konuştu.
Son 20 yılda yapılan araştırmalar bağımlılığın bir beyin hastalığı olduğu fikrini sağlamlaştırdı. Fakat hala bağımlılığın bir gönüllülük sıkıntısı olduğuna inanan da çok insan var.
ALKOL BAĞIMLILIĞIYLA İLGİLİ DE BENZERİ SONUÇLAR ELDE EDİLDİ
Bazı bağımsız uzmanlar Dr. Joutsa ve meslektaşlarının gerçekleştirdiği çalışmanın, beynin unsur kullanım bozukluklarındaki rolünü çok güçlü bir biçimde gösteren sıra dışı bir örnek olduğunu söz ediyor. Çünkü felç ya da diğer bir beyin hasarı geçiren sigara içicilerinde, muhakkak bir nöral ağda yaşanan hasarın, sigara içme isteğini bıçak üzere kesmesi çok çarpıcı bir olgu.
Üstelik mevzu yalnızca sigara bağımlılığı da değil…
Araştırmacılar çalışmanın birinci safhasında elde ettikleri bu bulguları, alkol bağımlılığı riski bulunan beyin hasarlı hastalar topluluğu üzerinde de test etti. Tıpkı nikotinde olduğu üzere alkolde de beyninin muhakkak bölgelerinde hasar olan bireylerin alkol tüketme isteğinin azaldığı görüldü. Üstelik bu bölgeler, nikotin araştırmasındaki hastaların beyinleriyle örtüşüyordu. Sözün kısası sigara bağımlılığı da alkol bağımlılığı da beyinde misal noktalarda saklanıyordu.
Beynin bu noktalarında görülen lezyonlar sigara içme isteğini kesiyor
SON ON YILIN EN TESİRLİ ARAŞTIRMASI
Pennsylvania Üniversitesi psikiyatri kısmı onursal profesörü olarak misyon yapan A. Thomas McLellan, “Bence bu yalnızca bu yılın değil, bu on yılın en tesirli yayınlarından biri olabilir” diye konuştu. Birebir vakitte Ulusal Uyuşturucu Denetim Siyasetleri Dairesi Yönetici Yardımcısı olan McLellan, modülü olmadığı çalışmayı New York Times’a şu sözlerle kıymetlendirdi:
“Bu araştırma sayesinde bağımlılık alanında yaygın kabul gören birçok basmakalıp bilgi de tarihe gömülebilir. Artık ‘Bağımlılık berbat ebeveynliktir’, ‘Bağımlılık karakter zayıflığıdır’, ‘Bağımlılık ahlâk yoksunluğudur’ denemeyecek” diye konuştu.
Doğrusunu söylemek gerekirse, son yıllarda peş peşe çalışmalarda, beynin aşikâr bölgelerinde yaşanan lezyonların ya da yaralanmaların bağımlılığı sona erdirebildiğine dair bulgular elde ediliyordu. Fakat her araştırmada beynin farklı bir bölgesi bağımlılıktan sorumlu üzere görünüyordu. Üstte bahsettiğimiz araştırma, tüm bu araştırmaları bir çerçeveye oturtması açısından çok değerli.
ARAŞTIRMA SONUÇLARI ÇIĞIR AÇACAK
Doktor Öğretim Üyesi Psikiyatrist Barış Sancak, bağımlılığın günümüzün en kıymetli sıhhat problemlerinden biri olduğunu, sigara kullanımının her yıl 8 milyon insanın vefatına yol açtığını, her beş vefattan birinin bu nedenle yaşandığını belirtiyor ve ekliyor:
“Buna karşın çağdaş tıbbın, sigara bağımlılığı başta olmak üzere, unsur kullanım bozukluklarının tedavisi konusunda başarısı epeyce hudutlu. Bağımlılığın bir beyin hastalığı olduğu bilinmektedir. Fakat bu vakte kadar yapılan bilimsel araştırmalar, bağımlılığın beyindeki karmaşık tesirini açıklamak konusunda kısıtlı bir muvaffakiyet elde etmiştir. Her uyuşturucu unsur farklı bir molekül aracılığı ile tesir gösterirken, bağımlılık genelde emsal bir semptom kümesine sahiptir. Hatta günümüzde yalnızca uyuşturucuların değil, kumar üzere pek çok davranışın da bağımlılık yapabilme potansiyeli olduğunu biliyoruz.”
Sancak, bu bilimsel araştırmanın “bağımlılık” konusunda çığır açacak sonuçlara sahip olduğunu lisana getiriyor ve araştırmayı şöyle yorumluyor:
“Bağımlılık tedavisinde yaşanılan en büyük sorunlardan biri, beynin hangi bölgesinin bu duruma neden olduğunun çözülememiş olmasından kaynaklanıyordu. Beyin hasarı sonucu sigara bağımlılığı zaten uygunlaşan bireylerin beyinlerini incelediğimizde, çok farklı hudut irtibatlarının işin içinde olduğunu görüyoruz. Bu vakte kadar çoklukla bağımlılıkla ilgili beyin bölgelerini tespit etmeye odaklanmış bilim insanları, birtakım ortak beyin bölgelerine dikkat çekmiş olsa da, tam olarak dengeli bir sonuç elde edememişti. Daha detaylı bir inceleme, yalnızca beyin bölgelerinin değil, bu bölgeleri birbirine bağlayan hudut devrelerinin düşündüğümüzden daha büyük bir rolü olduğu gösterdi.”
Sancak, bu bahisteki bildiklerimizi tekrar gözden geçirmemize neden olan araştırma datalarının, gelecekte bağımlılık tedavisi için umutlarımızı artırdığını söylüyor.
Günümüzde transkranial manyetik stimülasyon (TMS), beyin pili (derin beyin stimülasyonu) üzere tıbbi aygıtlar ve cerrahi süreçler sayesinde insan beyninde istenilen bölgeye müdahale edilebiliyor. Bu çalışmanın öne çıkardığı kimi beyin bölgelerine yönelik yapılacak yeni çalışmalar sayesinde de günümüzün en büyük halk sıhhati meselelerinden biri olan ve tedavisi konusunda sorunlar yaşadığımız bağımlılıklar konusunda yakın vakitte büyük bir ilerleme kaydedilecektir.
Hekim Öğretim Üyesi Psikiyatrist Barış Sancak
Çoğu olguda bağımlılığın çevresel faktörlerle de bağlı olduğunu ve bağımlılık tedavisinde en büyük zorluklardan birinin kişinin etrafındaki tetikleyicileri ortadan kaldırmak olduğunu tabir eden Sancak, bu nedenle sigara bağımlılığı üzere toplumda yaygın görülen bağımlılık çeşitlerinde, işin beyin kısmını tedavi ederken, toplumsal tarafının da göz gerisi edilmemesi gerektiğini kelamlarına ekliyor.
İNSULAR KORTEKS BİLGİSİ YANLIŞSIZ ANCAK EKSİK
Bu yeni araştırmada Dr. Joutsa ve meslektaşları, Iowa’da yaşayan ve beyin hasarı bulunan sigara içicilerinin evvelce çekilmiş beyin taramalarına çeşitli istatistiksel teknikler uyguladı.
Aynı beyin taramaları üzerinde daha evvel yapılmış bir tahlil, beyninin şuurlu dilekleri yöneten “insular korteks” isimli kısmında hasar olan bireylerin, sigarayı bırakma ihtimalinin daha yüksek olduğuna işaret etmişti.
Ancak Dr. Joutsa bu beyin taramalarını piksel piksel karşılaştırdığında daha farklı bir sonuçla karşılaştı. İnsular korteksinde hasar olmayan birçok hastanın sigara içme isteği de kaybolmuştu. Dr. Joutsa, New York Times’a yaptığı açıklamada, “İnsular korteksle ilgili açıklama yanlış değildi ancak eksikti” dedi.
Harvard Tıp Okulu’nda nöroloji profesörü olan Dr. Michael Fox’la birlikte çalışan Dr. Joutsa, New York’un Rochester kentinde yaşayan felç geçirmiş sigara içicilerinin beyin taramalarını incelemeye başladı.
Beynin insular korteks kısmı
Toplamda 129 hastanın beyin imajlarını inceleyen uzmanlar, hastaların sigarayı bırakmalarına yardımcı olan yaralanmaların toplandığı tek bir bölge bulmakta zorlanıyordu. Bu nedenle araştırmacılar beynin bir bölgesindeki hareketliliğin başka bölgesindeki hareketlilikle bağını gösteren standart beyin bağlantı grafikleri üzerine çalışmaya başladı. Bu sayede hasar aldığında nikotin alma dileğinden kurtulmaya yol açan ve açmayan beyin ağları tespit edildi.
Dr. Fox, New York Times’a, “Buradan anlaşılan şu ki, tedaviler sırasında maksat almamız gereken şey beynin muhakkak başlı bölgeleri değil, birbirine bağlı beyin devreleri. Şayet beynin birbirine nasıl bağlı olduğunu göz önünde bulundurursanız, tedavinin muvaffakiyet bahtını artırabilirsiniz” tabirlerini kullandı.
Araştırma kapsamında bireylerin mesken hayatlarının (ya da günde kaç defa sigara içen biriyle karşı karşıya kaldıklarının) alışkanlıklarını nasıl etkilediğine bakılmadı. Hastaların çok büyük bir çoğunluğu beyin hasarı yaşadıktan çabucak sonra sigarayı büsbütün bıraktıklarını, sigara içme isteği hissetmediklerini ve ilerleyen devirde de sigara içme isteklerinin geri dönmediğini söz etti.
Diğer yandan uzmanlar, beyin hasarı geçirenlerde sigara içme isteği dışında diğer değişiklikler de olup olmadığına baktı. Sigara içme isteğindeki eksilmenin zekâ düzeyi ya da ruh halindeki değişiklikten kaynaklanmış olabileceği hipotezini test eden araştırmacılar, bu açıdan kayda paha bir fark görülmediğini bildirdi.
Nöroloji Uzmanı Doç. Dr. Hatice Köse Özlece, evvelce bağımlılığın sırf alışkanlıklar ile ilgili olduğu düşünülürken son periyotta yapılan çalışmaların bağımlılığın aslında bir beyin hastalığı olabileceğinin ortaya koyulduğunu söylüyor. Özlece, bağımlılıkta beynin hangi bölgelerinin faal olduğunun ve etkilendiğinin belirlenmesinin, tedavide gaye alanı da ortaya koyacağını ve yeni tedavi stratejileri geliştirilebileceğini düşünüyor.
Özlece, “Beyinde bağımlılık durumundan sorumlu merkezler saptanarak, o bölgeler üzerine çalışılabilirse; tıpkı Parkinson hastalığında yahut kimi hareket bozukluklarında beynin aşikâr çekirdekleri maksat alınarak yapılan tedaviler, beyin stimulasyonları üzere tedavilerin de önü” açılabilir diyor ve tam da bu noktada Nature’da yayımlanan bu araştırmanın nöroloji dünyasında önemli bir heyecana yol açtığını söz ediyor.
BEYNE ELEKTRİK VERME TEDAVİSİ NASIL İŞLİYOR?
Araştırmada hissesi olmayan kimi uzmanlar da Joutsa, Fox ve çalışma arkadaşlarının tespit ettiği beyin ağlarına daha evvelki çalışmaları sayesinde vakıf olduklarını söyledi. Örneğin Manhattan’da bulunan Mount Sinai Hastanesi’nin İleri Devre Terapisi Merkezi’nde psikiyatrist olan Dr. Martijn Figee, beyne gönderilen elektrik dalgalarının obsesif kompulsif bozukluk, depresyon ve bağımlılık tedavisindeki rolünü inceliyor. Dr. Figee bağımlılığın birçok vakit beynin bilişsel denetim devresindeki yetersiz hareketlilik ve mükafatla alakalı devrelerinde çok hareketlilik sonucu ortaya çıktığını söyledi.
Hastaların başlarının yüzeyinin elektrikle uyarılması yahut daha invazif metotlarla beynin derinliklerine elektrik verilmesi yoluyla tabipler yapay bir beyin yaralanması yaratıp kimi bölgelerde hareketliliği baskılarken kimi bölgelerde de daha fazla hareketlilik yaşanmasını sağlayabiliyor.
Son araştırmaya nazaran medyal frontopolar korteks ismi verilen bölge daha fazla hareketlilik uyarısı için uygun bir nokta. Hakikaten ABD’de Besin ve İlaç Dairesi’nin yakın vakitte onayladığı bir bağımlılık tedavisi de beynin bu bölgesinin uyarılmasını hedefliyordu.
Söz konusu tedavi kapsamında hastanın baş derisine yerleştirilen elektromanyetik özellikli bir makara yardımıyla beyin yüzeyine elektrik atımları gönderiliyor. Beynin belirli bölgelerine elektrotlar yerleştirilmesini ya da birtakım noktaların kalıcı olarak uyutulmasını öngören tedavi teknikleri de var.
Dr. Figee, “Bu makale belirli ulaşılabilir maksatlara işaret etmesi açısından hakikaten çok ilginç” sözlerini kullandı.
Bu aygıt mıknatıslar yoluyla beyni uyarıyor
Özlece, günümüzde çağdaş tıpta; hastaların başlarının yüzeyine elektrik stimülasyonu uygulayarak, muhakkak bölgelerdeki aktivitenin baskılanabileceğini aktive edilebileceğini yahut bir yaralanmanın tesirini taklit edebilir durumda olduğunu belirtiyor ve bu nedenle bağımlılık ile ilgili beyin bölgeleri ve network ağlarının belirlenmesi yeni tedavi stratejileri geliştirmeye yardımcı olabileceğini düşünüyor.
Böylece toplumsal, ekonomik ve ruhsal açıdan önemli yıkımlara sebep olan bağımlılıklardan kurtulmanın da daha kolay, süratli ve tesirli yollar ile mümkün olabileceğini söz ediyor.
ARAŞTIRMALAR UMUT VERİCİ AMA…
Beyni uyaran teknikler depresyon ve obsesif kompulsif bozukluk tedavilerinde süratle yaygınlaşsa da bağımlılık tedavisinde kullanımı şimdi o kadar yaygın değil. Araştırmacılar bu tekniklerin bağımlılık tedavisine uyarlanmasının yıllar sürebileceğini belirtiyor.
Elektriksel ya da manyetik uyarımın bağımlılık yapan hususlara duyulan isteği azalttığını gösteren araştırmalar var fakat bu tesirlerin ne kadar sürdüğü belirli değil. Dr. Figee, umut veren gayelerin kimilerinin beynin çok derinliklerinde olduğunu ve buna uygun makaraların lakin yakın vakitte geliştirilebildiğini vurguladı.
Uzmanlar, beynin neresinin uyarılacağını bilmenin tedavinin ne sıklıkla uygulanması gerektiğine ait sorunu çözmediğini de belirtti. Dahası her hastanın beynindeki irtibatlar farklı olduğundan, şahsa özel tedavilere de muhtaçlık duyulabiliyor.
Araştırmacılar, bağımlılığı olan bireylerin beyin uyarımını depresyon ya da hareket bozukluğu olanlara kıyasla daha geç benimsediğini, bunun da bağımlılığın bir beyin bozukluğu olarak görülmesinin tabu kabul edilmesinden kaynaklandığını vurguluyor.
SOSYAL VE ÇEVRESEL FAKTÖRLER GÖZ GERİSİ EDİLMEMELİ
Bir de yapısal pürüzler var. Örneğin, Amsterdam Üniversitesi Tıp Merkezleri’nden psikiyatri profesörü Dr. Judy Luigjes, Hollanda’nın dört bir yanındaki bağımlılık tedavi merkezlerinden binlerce hastayı bir ortaya getiren bir çalışma başlattı. Fakat ortadan geçen üç yılda yalnızca iki hasta tedavi denemelerine başladı.
Dr. Luigjes ve çalışma arkadaşlarının kaleme aldıkları makaleye nazaran, husus kullanım bozukluğu olan hastaların tedavi motivasyonu obsesif kompulsif bozukluk hastalarına kıyasla daha dalgalı seyrediyordu.
Madde kullanım bozukluklarının beraberinde getirdiği inişli çıkışlı durum, vakit hassasiyeti olan tedavilere yatırım yapmayı da zorlaştırıyor. Örneğin Dr. Luigjes’in bulgularına nazaran, hastaların yalnızca üçte biri araştırma grubuyla olan randevularına bir aile üyelerinden biri ya da bir arkadaşlarıyla birlikte gitti.
Dr. Luigjes’e nazaran, beyin bağımlılık tedavisinde bir giriş noktası olmakla birlikte en kıymetli öge değil. Bağımlılığı bir beyin hastalığı olarak gören modele odaklanmanın, bu sıkıntıya katkıda bulunan toplumsal ve çevresel faktörlere ait araştırmalara kaynak aktarılmasına mahzur olduğunu düşünen öteki bilim insanları da var.
